Zwiedzamy Wielkopolskę. Szlakiem dworków i pałaców w gminie Wysoka

Wędrując po Ziemi Wysockiej w wielu miejscach można odkryć wielkopolską rzeczywistość XIX i początku XX wieku – świat majątków ziemskich i wsi chłopskich. Wędrówkę należy rozpocząć od stolicy regionu Wysokiej, która – jak mówią karty historii – musiała na no-wo wybudować się po pożarze w 1846 roku. Na szczęście pożoga oszczędziła wspaniały późnobarokowy kościół parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny Różańcowej (konsekrowany w 1729 roku), który jest pozostałością poaugustowskiego zespołu klasztornego. Obok świątyni stoi szachulcowa dzwonnica z XVIII wieku z trzema dzwonami (najstarszy pochodzi z 1664 r.) oraz budynek starej plebani, dawny klasztor kanoników laterańskich (XVIII w.)
Dalej, nasz turystyczno-historyczny szlak powinien wieść przez miejscowości, w których jeszcze przed II Wojną Światową istniały dobrze prosperujące folwarki. Pozostałością po nich są niebanalne pod względem architektonicznym dworki i pałace ziemskie, często otoczone parkami o różnorodnej roślinności. Bieg wydarzeń drugiej połowy XX wieku nie był co prawda dla nich łaskawy (uległy dewastacji), ale już czasy współczesne są o wiele lepsze. Obiekty te znalazły nowych, prywatnych właścicieli, którzy przywracają je do dawnej świetności. Dziś można już podziwiać piękno pałaców w Gmurowie, Mościskach i Czajczu oraz dworku w Młotkowie. Warto także zobaczyć dworek w Tłukomach, który ciągle czeka na zagospodarowanie. Niezwykłym pięknem i dostojeństwem urzekają kościoły w Bądeczu, Tłukomach i Rudnej. Idąc tym szlakiem powinniśmy zwrócić uwagę na inne obiekty zabytkowe. W Czajczu jest nim grobowiec hrabiego H. von Goltza – niepowtarzalny w swym kształcie rotundy; w Mościskach zabytkowy spichlerz; w Starem – cmentarz z rodu Orlandów; w Tłukomach – grobowiec M. Weissledera.

Pierwsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1427 roku. W XVII wieku, do roku 1697 właścicielem Czajcza był A. Łącki, a do 1773 roku rodzina Łakińskich. Na przełomie XVIII i XIX wieku majątek przeszedł w ręce Niemca – Küpfera. Po jego śmierci właścicielem dworku został Heinrich von der Goltz, a następnie jego syn Albert.

We wsi istniał klasycystyczny pałac właściciela oraz zbudowany na przełomie XIX i XX wieku dwór zarządcy. Po pożarze tego pierwszego w 1922 roku właściciel majątku przeniósł się do zachowanego do dziś dworu.

Do folwarku prowadzi odrębna droga wysadzana kasztanowcami. Na obrzeżach przed dworem znajdują się zabudowania gospodarcze. W XIX wieku funkcjonowały tam cegielnia i gorzelnia.

Za dworem jest park, w którym zobaczyć można mauzoleum Heinricha Küpfera, zmarłego w 1865 roku.

Folwark Gmurowo powstał na przełomie XVIII i XIX wieku, a jego pierwszym właścicielem był Niemiec Orland. Od jego nazwiska pochodziła pierwotna nazwa wioski – Orlandshof (spolszczona na Orlandowo).

Podobno Orland przegrał swój folwark w karty. Ale jakby nie było naprawdę, to od 1917 do 1939 roku posiadłość była w posiadaniu rodziny Gmurowskich. Iwłaśnie wówczas nastąpiła zmiana nazwy wsi na Gmurowo.

Istniejący obecnie pałac eklektyczny – neorenesansowy – zbudowano w 1871 roku. Od wschodu obiekt otacza duży park z niewielkim stawem. Z dawnej zabudowy folwarcznej pozostał również magazyn zbożowy.

Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z lat 1510-1520.

W 1773 roku wieś była własnością pani Kitnowskiej. W 1923 roku, po pożarze pałacu w Czajczu, Heinrich von der Goltz uposażył swą siostrę Emmę wsią Kijaszkowo. Zamieszkała ona w starej części pałacu, a w tymże roku dobudowano do niej imponujący pałac o obecnym wyglądzie.

Potem przeznaczony on został na dom opieki dla sierot i ludzi kalekich. Prowadziły go siostry zakonne, których przełożoną była hrabina.

Od 1946 do 2008 roku znajdował się tam Państwowy Dom Dziecka.

Pierwsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1427 roku. W latach 1578-1580 wieś podzielona była na trzy części należące do: J. Białośliwskiego, A. Młotkowskiego oraz P. Młotkowskiego. W XVIII w. całe Młotkowo stanowiło własność Kitnowskich.

W latach 1856-1859 powstał tu dworek szlachecki w stylu neorenesansowych will włoskich, początkowo należący wraz z folwarkiem do rodziny Homannów. Na początku XX wieku dworek trafił w ręce Ludwika Hertza z Liszkowa, a później jego szwagierki Friedy Hertz-Eichenrode, która w 1937 roku podarowała je synowi Heinrichowi. Po II Wojnie Światowej był zamieszkały przez pracowników PGR, ale potem opuszczony i wyszabrowany popadł w ruinę. Po nabyciu przez panią Ingrid Jewszel w 1993 r.został odbudowany z wykorzystaniem starej cegły i odcinków wewnętrznych z glinobitki. Szczególnie urokliwe są wymurowane cztery piece kaflowe z wykorzystaniem starych kafli z k. XIX i początku XX w.

Osada w zapiskach pojawia się w roku 1429. W 1479 roku założono we wsi parafię (spalonego kościoła w 1695 roku już nie odbudowywano). W latach 1565-1581 właścicielami jej byli: B. Dębiński, P. Zborkowski, J. Dębiński, Kościelski.

W 1773 roku całą wieś nabył Wł. Lutomski. W 1881 roku właścicielem wsi został Friedrich Schmidt. W tym czasie zbudowano dwór w stylu francuskiego neorenesansu. Ostatnim właścicielem majątku był Wacław Popiel, który był także właścicielem majątków w Brzostowie i Kostrzynku. Został on zamordowany w 1940 roku w obozie Stutthof przez hitlerowców.
Po wojnie majątek przeszedł w ręce państwowych gospodarstw rolnych i upadł doszczętnie.

W 1974 roku wykonano projekt techniczny adaptacji dworu na budynek socjalno-mieszkalny (bibliotekę, przedszkole, gabinet lekarski na parterze i mieszkania na piętrze). Jego realizację rozpoczęto w 1984 roku – dokonano wymiany stropów nad parterem, zdjęto więźbę dachową i pokrycie dachowe, jednak remont wkrótce przerwano i pozostawiono bez zabezpieczenia.

Pierwsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1399 roku. W 1565 roku właścicielami jej byli Tłukomscy herbu Nałęcz. Od ich nazwiska pochodzi nazwa wsi Tłukomy. Od 1831 roku wieś przeszła w posiadanie Albrechta von der Goltz. Wiązało się to z pojawieniem się ludności niemieckiej wyznania ewangelickiego. W 1913 roku postawiono dla nich kościół (od 1948 roku katolicki).

W I połowie XIX wieku, w południowej części parku, nad jeziorem, postawiono pałacyk, który służył dawnym właścicielom. Kiedy w 1908 roku tłukomski dwór wykupiła Komisja Kolonizacyjna, pałacyk został przejęty przez kościół ewangelicki, a od 1913 roku stał się plebanią.

Za dworkiem znajduje się zabytkowy park, mogący poszczycić się drzewami pomnikowymi. Wśród drzew zachował się też stawek zasilany strumieniem z pól, wybudowany w 1906 roku grobowiec ostatniego właściciela majątku Tłukomy – Maxa Weissledera oraz lodownia na szczycie skarpy nad jeziorem.